Bovenop het imposante, massieve 19e-eeuwse Fort Pannerden staat een klein gebouwtje. Het gebouwtje stamt uit de periode van de Koude Oorlog en diende als uitkijkpost voor het spotten van eventuele Russische vliegtuigen. De luchtwachtpost maakte deel uit van landelijk netwerk dat Nederland moest behoeden voor een Russische inval.

Koude Oorlog
Fort Pannerden is eind 19e eeuw gebouwd als meest oostelijke steunpunt van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Na een weinig heroïsch bestaan raakte het na WOII in verval. In de jaren ’50 kreeg het nog een bijrolletje in de Koude Oorlog. Het fort lag precies in de IJssellinie, maar werd voor de verdediging daarvan niet ingeschakeld. Wel voor het in de gaten houden van het luchtruim. Met de toenmalige stand van de radartechniek was men niet in staat om laagvliegende vliegtuigen waar te nemen. Daarom richtte men in 1950 het Korps Luchtwacht Dienst (KLD) op.

Luchtwachtpost
Het KLD zette een landelijk netwerk op van 278 luchtwachtposten, waarbij zo veel mogelijk gebruik werd gemaakt van bestaande, hoge bouwwerken, zoals ook Fort Pannerden. Voor de bemanning van alle luchtwachtposten waren 5200 vrijwilligers nodig, vooral gerekruteerd uit de directe omgeving. In regionale bijeenkomsten in klas- of cafélokalen kregen de vrijwilligers les in vliegtuigherkenning, meldingsprocedures, militaire vorming en krijgstucht, meteorologie, EHBO en atomaire, biologische en chemische oorlogvoering.

Nut
De bezetting van een luchtpost bestond altijd uit tweetallen. Zo’n tweetal zat aan een luchtwachtinstrument, een ronde tafel met vizierkijker, aanwijsnaald en landkaart. De een stond op de uitkijk, de ander was gewapend met een hoofdtelefoon en zat klaar om met een speciale telefoon berichten door te geven aan het luchtwachtcentrum. Uiteindelijk is boven Nederland nooit een Russisch vliegtuig gesignaleerd. Toegenomen snelheden van de vliegtuigen en verbetering van de radarsystemen maakte de luchtwachtposten snel overbodig. Op 1 januari 1964 werd de KLD (en dus ook de luchtwachtpost op Fort Pannerden) opgeheven.

Bouwgeschiedenis
Fort Pannerden is gebouwd tussen 1869 tot 1871 om de splitsing van de Rijn in Pannerdensch Kanaal (de Rijn) en Waal te bewaken. Een belangrijke functie van het fort was de opmars van vijanden te vertragen. Ook moest het fort voorkomen dat de vijand de Linge Access kon afdammen, waardoor de Nieuwe Hollandse Waterlinie droog zou vallen. Andere taken waren het beheersen van de scheepvaart over Rijn en Waal en het legeren van troepen. De grote strategische belangen die destijds met het fort gemoeid waren, weerspiegelen zich in de omvang van dit kolossale historische bolwerk. Tijdens de Eerste Wereldoorlog is het fort volledig bemand geweest. Er is toen een ‘semi-natte gracht’ gegraven aan de westzijde van het fort. Na de oorlog werd het fort, vanwege bezuinigingen bij defensie slechts enkele weken per jaar gebruikt voor oefeningen. Nadat het fort in 1926 ‘van geen klasse’ verklaard was, werden het luchtafweergeschut en de zoeklichten verplaatst naar elders. Er bleven vier kanonnen staan. Dit zijn zeer specifieke kanonnen, omdat ze door een zeer klein schietgat kunnen schieten.

Nationaal monument
In 1939 werd met het oog op een dreigende oorlog de verdedigbaarheid van het Bijlands kanaal onderzocht. Om de positie van het fort te versterken werden 7 kazematten, ook wel stekelvarkens genoemd, om het fort gezet. De vier kanonnen stonden er nog, maar er bleken nog maar 5 kogels voor te zijn. De kanonnen werden verschroot en één werd naar Hoek van Holland overgebracht. Alles wat kon dienen als bouwmateriaal is uit het fort gesloopt ten behoeve van de wederopbouw. Veel materiaal is nu nog terug te vinden in de omgeving, verwerkt in schuren of kippenhokken. Het fort deed na de Tweede Wereldoorlog nog een aantal jaren dienst als veilige opslagplaats voor gevonden explosieven uit de Betuwe. Toen het niet meer voor militaire doeleinden werd gebruikt is het door het Ministerie van Defensie overgedragen aan het Ministerie van Financiën (Domeinen). In 1969 werd Fort Pannerden erkend als nationaal monument en kreeg het zo een beschermde status.

Wim Haafs 2016
Bron: Spannende geschiedenis